Nhân ngày Trái đất 22/4/2025, Blog Địa Môi trường xin đăng bài viết của TS. Nguyễn Trường Ngân về Năm quan điểm vĩ đại về Môi trường trong Tông huấn Laudato Si’ của Đức Thánh Cha Phanxicô.

——————————————————————————————————————————————

(Bài viết vào ngày mất của ĐTC Phanxicô – 21/04/2025)

Đức Thánh Cha Phanxicô (ĐTC) – vị Giáo hoàng thứ 266 của Giáo hội Công giáo – không chỉ được ngưỡng mộ vì đời sống giản dị, lòng nhân ái và tinh thần phục vụ, mà còn bởi tầm nhìn sâu sắc và tiên phong về môi sinh. Năm 2015, ĐTC công bố tông huấn Laudato Si’ (“Ngợi khen Chúa”) – một văn kiện dài 162 trang chia thành 246 mục (đánh số tự 1 – 246) và các lời cầu nguyện cho Trái đất vào cuối văn kiện. Đây là một tài liệu mang tính bước ngoặt, một lời kêu gọi toàn nhân loại “hoán cải sinh thái”, thay đổi lối sống và cơ cấu xã hội để chăm sóc Ngôi nhà chung – Trái Đất. Laudato Si’ đã vượt ra ngoài khuôn khổ tôn giáo, trở thành một tài liệu có ảnh hưởng lớn trong các diễn đàn môi trường toàn cầu, được các nhà khoa học, nhà hoạt động và chính phủ đón nhận như một tiếng nói đạo đức mạnh mẽ giữa thời đại khủng hoảng sinh thái.

Mở đầu Tông huấn, ĐTC trích lời bài hát “Bài ca vạn vật” của vị thánh của Môi trường (Francis Assisi): “Lạy Thiên Chúa của con, Chúc tụng Chúa qua người Chị của chúng con là Mẹ Trái Đất, người nuôi dưỡng và chi phối chúng con, là người sản sinh hoa trái phong phú với biết bao hoa thơm cỏ lạ”.

Nhưng: “Người chị này giờ đây đang kêu khóc vì chúng ta đã tiêm nhiễm lên chị những mối nguy qua cách sử dụng vô trách nhiệm và lạm dụng của cải vật chất. Chúng ta tự xem mình là chủ nhân của trái đất này và muốn bóc lột ra sao tùy ý. Bạo lực trong tâm hồn chúng ta do tội lỗi gây nên cũng phản chiếu trong những triệu chứng của bệnh tật nơi đất đai, nguồn nước, trong không khí và mọi dạng thức của sự sống. Đây là lý do vì sao mà chính trái đất, bị đè nặng và sử dụng lãng phí, lại là một trong số những người bị bỏ rơi và đối xử tàn tệ nhất trong số những người nghèo; chị đang “rên siết và quằn quại”. Chúng ta đã quên mất bản thân chúng ta là bụi đất; xác thể thực sự của chúng ta được làm từ những yếu tố của đất, chúng ta hít thở bầu khí và lãnh nhận sự sống và sự trong lành từ nguồn nước của trái đất” (2).

Chính ĐTC là một tấm gương sống động cho lời kêu gọi ấy. Từ việc lựa chọn lối sống tiết giản, sử dụng phương tiện di chuyển thân thiện với môi trường, đến việc chuyển đổi Vatican thành một quốc gia trung lập carbon đầu tiên trên thế giới, ngài thể hiện sự nhất quán giữa niềm tin và hành động. Hình ảnh của ngài đã truyền cảm hứng cho hàng triệu người, đặc biệt là giới trẻ, sống xanh và có trách nhiệm hơn với hành tinh.

Bài viết này tóm lược 5 quan điểm trong Laudato Si’ có tầm ảnh hưởng sâu sắc nhất đến lĩnh vực môi trường toàn cầu. Đồng thời, bài viết cũng điểm qua những hành động cụ thể mà thế giới và Việt Nam đã làm để đáp lại lời kêu gọi của Đức Thánh Cha.

1. Quan điểm Trái Đất là “Ngôi nhà chung” của toàn thể nhân loại.

ĐTC viết: “Chưa bao giờ chúng ta lại làm tổn thương nặng nề và đối xử tệ hại với ngôi nhà chung của chúng ta như trong suốt hai trăm năm qua” (53). “Giấc mơ của Prômơtê được làm bá chủ thế giới là điều ăn sâu trong tâm trí nhiều người, trong đó nổi bật ý tưởng chỉ có những người nhút nhát mới quan tâm bảo vệ thiên nhiên. Thay vào đó, “sự thống trị” của chúng ta trên vũ trụ nên được hiểu đúng là một người quản lý có trách nhiệm” (116) “Không thể xem thiên nhiên như một thứ tách rời khỏi bản thân chúng ta hoặc như một bối cảnh thuần tuý để chúng ta sống trong đó. Chúng ta là một phần của thiên nhiên, được hội nhập trong thiên nhiên và liên tục tương tác với thiên nhiên.” (139). Trong ngôi nhà chung đó, “tất cả các loài thụ tạo đều có liên hệ với nhau, mỗi loài phải được nuôi dưỡng bằng tình yêu và sự tôn trọng, vì tất cả chúng ta là những sinh vật sống lệ thuộc vào nhau” (42). Do đó, chăm sóc bảo vệ ngôi nhà chung là trách nhiệm của toàn thể gia dình, cộng đoàn và nhân loại.

Những hành động cụ thể:

– Liên Hiệp Quốc chính thức thừa nhận vai trò đạo đức của Laudato Si’ trong nhiều hội nghị về khí hậu, đặc biệt là COP21 (Paris, 2015).

– Giáo hội Công giáo toàn cầu đã tổ chức Tuần lễ Laudato Si’ hằng năm (Laudato Si’ Week) để thúc đẩy hành động vì môi trường.

– Nhiều trường học, tổ chức tôn giáo, và địa phương đã áp dụng cách tiếp cận “chăm sóc Ngôi nhà chung” như một triết lý hành động.

– Ủy ban Công lý và Hòa bình trực thuộc HĐGMVN đã tổ chức các buổi tọa đàm, tĩnh tâm về Laudato Si’, phổ biến rộng rãi đến các giáo xứ.

– Nhiều giáo phận như Bùi Chu, Thái Bình, Xuân Lộc, Huế… đã phát động “Chúa nhật vì môi trường”, trồng cây, thu gom rác, kêu gọi tiết giảm tiêu dùng.

2. Quan điểm “Môi trường” và “công bằng xã hội” là hai mặt của cùng một vấn đề. Cần lồng ghép “công lý sinh thái” vào các chính sách.

Suốt cuộc đời, ĐTC luôn đấu tranh vì lợi ích của người nghèo. Ngài luôn nhấn mạnh khi phát biểu tại các diễn đàn trên thế giới rằng “người nghèo chịu ảnh hưởng nặng nề nhất từ khủng hoảng sinh thái”. Do vậy, bảo vệ môi trường chính là các hành động bảo vệ công lý. Trong Laudato Si’, ĐTC viết: “Con người trải nghiệm hằng ngày một số loại ô nhiễm. Tiếp xúc với những chất ô nhiễm trong khí quyển tạo ra một loạt các nguy hại về sức khoẻ, đặc biệt là với người nghèo, và tạo nên hàng triệu cái chết sớm” (20). “Cả kinh nghiệm hằng ngày và nghiên cứu khoa học cho thấy rằng người nghèo khổ phải hứng chịu những tác động nghiêm trọng nhất của tất cả mọi cuộc tấn công vào môi trường” (48). Và do đó “chúng ta cần nhận biết rằng tiếp cận sinh thái thực sự luôn luôn là một cách tiếp cận mang tính xã hội; hội nhập các vấn đề về công lý vào trong những cuộc đấu tranh về môi trường, để có thể nghe được cả tiếng than khóc của trái đất và tiếng than khóc của người nghèo” (49). “Chúng ta không đối diện với hai cuộc khủng hoảng riêng biệt của môi trường và xã hội, nhưng đối diện với một cuộc khủng hoảng phức tạp duy nhất cả về xã hội lẫn môi trường” (139). “Chính trị và kinh tế có xu hướng đổ lỗi cho nhau khi đối diện với tình trạng nghèo nàn và suy thoái môi trường” (198).

Việc lồng ghép “Công lý sinh thái” vào các chính sách phải được thực hiện nghiêm túc thông qua thủ tục Đánh giá tác động môi trường: “Không phải sau khi đã hoạch định đường hướng kinh doanh hay đề xuất một chính sách, kế hoạch hay chương trình cụ thể mới đưa ra việc đánh giá tác động đến môi trường. Nó phải là một phần của tiến trình ngay từ ban đầu, và được thực hiện liên ngành, minh bạch và độc lập khỏi mọi áp lực kinh tế hay chính trị. Việc đánh giá này cần phải gắn liền với nghiên cứu về các điều kiện làm việc và tác động trên sức khoẻ thể lý và tinh thần của người dân, trên nền kinh tế địa phương và an toàn công cộng” (183).

Những hành động cụ thể:

– Các tổ chức như Caritas Internationalis, CIDSE, và nhiều tổ chức xã hội khác đang kết hợp công tác giảm nghèo với bảo vệ môi trường (ví dụ: nông nghiệp tái sinh, năng lượng tái tạo cho vùng sâu).

– Chương trình Mục vụ Sinh thái Toàn cầu (GEP) giúp các cộng đồng nghèo cải thiện đời sống gắn với bảo tồn tài nguyên.

– Các tổ chức phi chính phủ và nhóm xã hội dân sự như GreenHub, CHANGE, Mạng lưới Sống xanh,… đã phát triển nhiều dự án hướng đến cộng đồng nghèo chịu ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu (ĐBSCL, miền Trung).

– Giáo xứ Tam Tòa (Quảng Bình) và nhiều cộng đoàn vùng ven biển đã phối hợp với Caritas để phục hồi sinh kế gắn với bảo vệ môi trường biển.

3. Quan điểm “Phê phán sự tiêu dùng vô độ, cổ vũ lối sống xanh/sống giản dị”.

ĐTC chỉ rõ nguyên nhân sâu xa của lối sống không bền vững là chủ nghĩa tiêu thụ và chủ nghĩa cá nhân: “Ám ảnh với lối sống tiêu thụ, nhất là khi chỉ có một số ít người có khả năng duy trì lối sống ấy, sẽ dẫn tới bạo lực và hủy diệt lẫn nhau. Tâm hồn của con người càng trống rỗng bao nhiêu thì họ càng cần nhiều thứ để mua, sở hữu và tiêu thụ bấy nhiêu.” (204). ĐTC cổ vũ cho một “lối sống ngôn sứ và chiêm niệm, có khả năng vui hưởng cách sâu xa sự tự do thoát khỏi nỗi ám ảnh về tiêu thụ” (222). “Luân lý buộc chúng ta xem xét những hành vi và chọn lựa cá nhân tác động ra sao đến môi trường xung quanh. Nếu chúng ta vượt thắng được chủ nghĩa cá nhân, chúng ta có thể thực sự phát huy một lối sống khác và đem lại những thay đổi ý nghĩa trong xã hội” (208). Và, để lối sống giản dị trở thành đạo đức, vai trò của giáo dục môi trường vô cùng quan trọng: “Giáo dục bao gồm cả việc phê bình về “những huyền thoại” của cái hiện đại dựa trên não trạng thực dụng (chủ nghĩa cá nhân, sự tiến bộ vô hạn, sự cạnh tranh, chủ nghĩa tiêu thụ, thị trường bất quy tắc) và tìm cách khôi phục các cấp độ khác nhau của sự cân bằng sinh thái: trong nội tâm với chính mình, liên đới với người khác, với thiên nhiên và các loài sinh vật khác” (210).

Những hành động cụ thể:

– Phong trào “Zero Waste”, “Minimalism”, “Degrowth Economy” lan rộng như phản ứng tích cực với tinh thần Laudato Si’.

– ĐTC nhiều lần phát biểu chống lại chủ nghĩa tiêu thụ trong các hội nghị kinh tế toàn cầu như Davos.

– Làn sóng “sống xanh”, “tối giản”, “mua vừa đủ – dùng có ý thức” ngày càng phổ biến ở Việt Nam, nhất là trong giới trẻ.

– Nhiều cộng đoàn Công giáo trên khắp VN tổ chức đổi đồ cũ, trồng rau sạch tại nhà, xây dựng nhà thờ không rác nhựa.

4. Quan điểm “hoán cải sinh thái” là giải pháp để chữa lành khủng hoảng sinh thái

“Hoán cải sinh thái” (Ecological Conversion) là khái niệm quan trọng nhất trong Laudato Si’. ĐTC mời gọi mỗi cá nhân cần thay đổi tận căn trong “nhận thức, lối sống và tương quan giữa cá nhân với tha nhân (người khác), thiên nhiên (thụ tạo) và với Thiên Chúa”. Đây là giải pháp quan trọng nhất để “chữa lành cuộc khủng hoảng sinh thái toàn cầu”.

ĐTC viết: “chúng ta phải xét lại đời sống và chân nhận những gì chúng ta gây thiệt hại đến công trình tạo dựng của Thiên Chúa ngang qua những hoạt động của chúng ta và cả những hành động cần làm mà chúng ta bỏ qua. Chúng ta cần phải hoán cải, phải thay đổi tâm hồn”. “Tuy nhiên, chỉ có các cá nhân tự cải thiện thì không đủ để giải quyết tình hình cực kỳ phức tạp của thế giới hôm nay. Các cá nhân riêng lẻ dần dần có thể mất khả năng và tự do để thoát khỏi não trạng thực dụng, và cuối cùng đầu hàng trước chủ nghĩa tiêu thụ vô đạo đức đang tước đoạt ý thức xã hội và sinh thái. Các vấn đề xã hội phải được các mạng lưới cộng đồng quan tâm, chứ không chỉ bởi một tổng thể các cá nhân có hành vi tốt. Nhiệm vụ này tạo nên những đòi hỏi lớn lao mà con người không bao giờ đạt được bằng sáng kiến cá nhân hay thậm chí bởi nỗ lực hợp tác của những hình thức riêng lẻ. Việc điều hành thế giới mời gọi một sự kết hợp các nguồn lực và thành tựu phát xuất từ một thái độ khác. Hoán cải sinh thái cần thiết cho một sự thay đổi dài lâu cũng là một sự hoán cải cộng đồng” (219).

Những hành động cụ thể:

– Vatican thành lập “Bộ Phục vụ Phát triển Con người Toàn diện” để lồng ghép hoán cải sinh thái trong các hoạt động mục vụ, giáo dục, y tế.

– Hàng trăm dòng tu, tổ chức Công giáo cam kết chuyển đổi sang năng lượng tái tạo, lối sống sinh thái.

– Tại Việt Nam, Giáo xứ Hà Nội, giáo phận Long Xuyên… triển khai Chương trình 5 không: không rác thải nhựa, không vứt rác bừa bãi, không đốt rác, không tiêu dùng lãng phí, không dùng thực phẩm độc hại.

– Giới trẻ Công giáo Việt Nam tổ chức “Ngày hoán cải sinh thái” với các hoạt động truyền thông và hành động vì môi trường.

5. Quan điểm “đối thoại liên tôn và liên ngành về Môi sinh”

Do bởi Trái đất là “ngôi nhà chung”, do đó, ĐTC quan điểm, để giải quyết các cuộc khủng hoảng, Tất cả mọi người (không phân biệt tín ngưỡng hay quốc tịch) phải ngồi lại để đối thoại và hợp tác cùng tìm ra các giải pháp phù hợp để “bảo vệ ngôi nhà chung”.

– Đối thoại giữa khoa học và tôn giáo “Khoa học và tôn giáo, cùng với những cách tiếp cận nhất định của mình đối với sự hiểu biết về thực tại, có thể bước vào một cuộc đối thoại nghiêm túc sinh hoa trái cho cả hai” (62).

– Đối thoại ngôn ngữ “Phải quan tâm hơn đến nền văn hoá địa phương khi nghiên cứu các vấn đề môi trường, cổ võ cuộc đối thoại giữa ngôn ngữ khoa học – kĩ thuật và ngôn ngữ của người dân” (143).

– Đối thoại giữa các quốc gia: “Sự thông thái đã đem lại những tiến bộ công nghệ lớn lao lại tỏ ra bất lực trong việc tìm kiếm những cách thức hữu hiệu nhằm giải quyết những vấn đề nghiêm trọng về môi trường và xã hội trên khắp thế giới. Cần có sự đồng thuận toàn cầu mới có thể giải quyết những vấn đề sâu xa hơn, chứ không thể giải quyết bằng những hành động đơn phương của các quốc gia riêng lẻ” (164).

– Đối thoại quốc gia và địa phương “Vấn đề môi trường và phát triển kinh tế không chỉ được tiếp cận từ quan điểm khác biệt giữa các quốc gia; nhưng chúng còn yêu cầu chú ý đến các chính sách quốc gia và địa phương” (176).

– Đối thoại và minh bạch trong quyết định: “đánh giá tác động môi trường của các doanh nghiệp và dự án đòi hỏi những tiến trình chính trị minh bạch có sự tự do trao đổi quan điểm. Mặt khác, các hình thức tham nhũng nhằm trao đổi lợi ích vốn che giấu tác động thực sự đến môi trường của một dự án thường tạo ra những thoả thuận giả dối, không thông tin và tạo điều kiện để tranh luận đầy đủ” (182).

– Đối thoại Chính trị và Kinh tế vì mục tiêu hoàn thiện con người: “Các chính sách không được lệ thuộc vào kinh tế, cũng như kinh tế không lệ thuộc vào mệnh lệnh của thứ mô hình kĩ trị chạy theo hiệu quả” (189).

Những hành động cụ thể:

– Laudato Si’ đã trở thành cầu nối đối thoại liên tôn sâu sắc, đặc biệt trong các hội nghị như “Faith for Earth” (LHQ – UNEP).

– Các nhà khoa học, nghệ sĩ, lãnh đạo chính trị, tôn giáo cùng ký tên trong Hiệp ước Khí hậu của Vatican (2022).

– Tại Việt Nam, các diễn đàn về biến đổi khí hậu (như do GIZ, UNDP tổ chức), Giáo hội Công giáo đã tham gia cùng Phật giáo, Cao Đài, Tin Lành… bàn giải pháp môi sinh.

– Ở nước ta, một số đại học (Đại học Công giáo, Đại học Huế, ĐH Bách khoa…) đã đưa Laudato Si’ vào chương trình đối thoại liên ngành về phát triển bền vững.

Thay lời kết

Động lực chính để tác giả hoàn thành bài viết này là xuất phát từ cảm xúc cá nhân đối với Cha Phanxicô và kiến thức hạn hẹp của bản thân khi tìm hiểu và vận dụng Tông huấn Laudato Si’. Do đó, các luận điểm đưa ra trong bài viết chắc chắn còn rất nhiều điều cần trao đổi và hoàn thiện. Tác giả bài viết rất trân quý tất cả những góp ý và chia sẻ từ người đọc.

Toàn bộ các trích dẫn trong bài viết này sử dụng từ bản chuyển ngữ của Ủy Ban Bác Ái xã hội – Caritas Việt Nam. Đây là bản chuyển ngữ từ bản tiếng Anh “ Encyclical letter LAUDATO SI’ of the Holy Father Francis on care for our common home”.

Tp.HCM, ngày 21 tháng 04 năm 2025

Phanxicô Assissi. Nguyễn Trường Ngân.