Bài tham luận của GS.TS Nguyễn Ngọc Trân tại Hội nghị Khoa học Địa lý toàn quốc lần thứ XV 2025.

Bài tham luận của GS.TS Nguyễn Ngọc Trân trình bày một cách tổng quan hệ thống về bốn cuộc Cách mạng công nghiệp (CMCN) kéo dài hơn hai thế kỷ rưỡi, từ cơ giới hóa, điện khí hóa, số hóa đến điều khiển học. Mỗi cuộc CMCN được phân tích qua bốn thành tố: động lực, tiền đề, năm đánh dấu, và đặc trưng công nghệ – xã hội. Trên cơ sở này, tác giả làm rõ tác động đa chiều của các CMCN lên kinh tế, xã hội, môi trường và đặc biệt là lên sự phát triển của khoa học Địa lý.

Một điểm nổi bật trong bài viết là cách tiếp cận lịch sử – công nghệ để phân tích tiến trình chuyển biến của địa lý học. Nếu ở giai đoạn của CMCN 1–2, Địa lý chủ yếu dựa trên khảo sát thực địa, mô tả cảnh quan và ghi nhận hiện tượng, thì từ CMCN 3, các công nghệ bản đồ số, viễn thám, GIS và mô hình không gian–thời gian đã mở rộng phương pháp nghiên cứu theo hướng định lượng, mô phỏng và dự báo. Đến CMCN 4, với IoT, dữ liệu lớn, điện toán đám mây và AI, Địa lý học bước vào giai đoạn giám sát thời gian thực và hỗ trợ quyết định dựa trên dữ liệu số đa tầng, đa nguồn. Những chuyên ngành mới như địa lý đô thị thông minh, địa lý kinh tế số hay địa lý không gian người–máy ra đời chính từ bối cảnh này. Song song với các cơ hội, tác giả cũng nhấn mạnh các thách thức như khoảng cách số, quyền riêng tư dữ liệu địa lý và trách nhiệm giải trình trong sử dụng AI—những vấn đề mà khoa học Địa lý buộc phải quan tâm khi mở rộng ứng dụng công nghệ.

Bảng Tổng hợp trên chính là điểm nhấn quan trọng của bài báo. Theo tác giả, đây không phải là phép tổng hợp cơ học từ các bảng trước, mà là cách trình bày có chủ đích nhằm thể hiện diễn biến của từng đề mục theo thời gian (đọc theo dòng) và tác động của từng cuộc CMCN lên toàn bộ đề mục (đọc theo cột). Kết hợp hai chiều cho phép người đọc hình dung rõ quy luật chuyển dịch của công nghệ và ảnh hưởng của chúng lên kinh tế, xã hội, môi trường và Địa lý học.

Trong Bảng Tổng hợp, các đề mục được hệ thống hóa thành chuỗi logic:

• Động lực phát triển chuyển từ giới hạn lao động cơ bắp sang nhu cầu sản xuất hàng loạt, rồi đến điện tử – vi điện tử và cuối cùng là số hóa toàn diện.
• Tiền đề công nghệ bắt đầu với máy hơi nước, năng lượng điện, máy tính – Internet, và tiến tới IoT – AI – Blockchain.
• Đặc trưng kinh tế – xã hội chuyển từ cơ giới hóa, giao thông – thương mại hàng loạt, ICT và đô thị hóa nhanh, đến môi trường “cyber–physical” với tương tác người–máy và cá nhân hóa dịch vụ.
• Tác động lên khoa học Địa lý mở rộng từ khảo sát địa hình, quan trắc khí tượng điện khí hóa, viễn thám và bản đồ số cho đến bản đồ thời gian thực, phân tích – dự báo bằng AI và giám sát biến đổi khí hậu phục vụ phát triển bền vững.

Cách trình bày này giúp người đọc nắm bắt tiến trình phát triển liên tục và phi tuyến của khoa học Địa lý dưới tác động của đổi mới công nghệ, đồng thời chỉ ra các mối liên hệ nhân quả giữa công nghệ – xã hội – môi trường.

Như tác giả đã viết, “Từ thực tế công tác đã trải nghiệm, chúng tôi cho rằng các thuận lợi mà CMCN mang lại sẽ được phát huy khi chúng ta nắm vững ba quan điểm: hệ thống và động; phân tích sâu, tổng hợp cao; tiếp cận liên ngành và xuyên ngành“.

Để đọc chi tiết bài báo, xin quý độc giả và các nhà khoa học vui lòng đọc theo link.

Phương Chi (tổng hợp)